10 Landsbyggðin
🚜Aðeins um landbúnað
Það er plagsiður að taka fyrir landsbyggðina undir einum hatti eins og að um einsleitt svæði sé að ræða. Hvert svæði hefur sínar sérstöku áskoranir og tækifæri. Það er mjög ólíkt hvort verið er að ræða um stærri eða minna bæi víða um land og dreifbýlið er fjölbreytt líka. Sum landbúnaðarsvæði eru lifandi en önnur eru ekki landbúnaðarsvæði nema að nafninu til. Raunar skortir gögn til að greina betur á milli og ekki mikill vilji til að gefa þau upp líkt og greint var frá um daginn í samskiptum prófessors við LBHÍ og MAST (sjá síðasta fréttabréf).
Mörg umræðan um byggðaþróun virðist vera hrist upp með frekar eitraðri blöndu af tabú og nostalgíu sem því miður er ekki sérlega nærandi en skal drekkast undir peppaðri hópeflisstemningu. Það sést til dæmis á því hvað gerist þegar utanaðkomandi fræðimenn reyna að átta sig á haus og sporði líkt og Þórólfur Matthíasson hagfræðingur hefur hætt sér út í. Í stað þess að ábendingar hans séu ræddar á fræðilegum grunni er bara hlegið að því að hann þekki ekki bændasamfélagið og snúið útúr. Í stærri samfélögum eru tækifæri fyrir fleiri raddir að taka þátt í umræðunni og mér fannst þessi tístþráður frá kanadískum landbúnaðarsagnfræðingi um fátækt í bændastétt hringja kunnuglegum bjöllum. Ég minnist þess ekki að hafa heyrt mikið talað um fátækt meðal íslenskra bænda, það er líklega tabú.
(smellið á til að sjá það sem á eftir kemur)
Svo koma upp mál eins og vandamál með dýravelferð sem ekki er tekið á, skortur á héraðsdýralæknum sem ekki fást til vinnu og lambahryggjamál sumarsins 2019 þar sem almenningur nær einhvern veginn aldrei að komast til botns í málum því umfjöllunin er lituð af sterkum en duldum hagsmunum auk hóphugsunar sem hleypir utanaðkomandi ekki inn í umræðuna. Til að fræðast hef ég verið að lesa margt sem kemur frá þessari konu, Dr. Sarah Taber sem er búnaðarráðunautur í Bandaríkjunum. Hér fjallar hún um viðskiptamódel kjötframleiðenda.
Annars þá tel ég að tækifæri í jarð- og ylrækt séu stórlega vanmetin á Íslandi og ekki sinnt af nægilega mikilli alvöru vegna þess hve tímafrek umræðan um sauðfjárrækt er. Því mætti gjarnan breyta markvisst. Bændur framleiða mat, það er þess vegna sem við höfum landbúnaðarstefnu og nú þegar matarvenjur eru að breytast þá þurfa bændur eins og aðrir framleiðendur að bregðast við þeim breytingum, líka á Íslandi.
En nú er ekki ætlunin að gera þetta að byggðapólitísku fréttabréfi heldur reyna að halda sig við það sem lofað er að greina frá, húsnæðis- og fasteignamál.
❄️Markaðsbresturinn á landsbyggðinni
Ásmundur Einar Daðason er búinn að leggja töluverða áherslu á að tækla markaðsbrest á landsbyggðinni í sinni ráðherratíð og ÍLS var falið að fara í tilraunaverkefni í þessum efnum. Nú er komið að næsta áfanga og farið í almennar aðgerðir til lengri tíma byggt á reynslunni úr tilraunaverkefninu. Vandamálið sem um ræðir er fullkomlega raunverulegt og stendur ýmsum svæðum fyrir þrifum í vexti, það hef ég getað séð í störfum mínum. Þetta eru staðbundin vandamál sem koma upp þar sem vöxtur er í mannfjölda og vöntun á starfsfólki í vaxandi atvinnugreinum en vöxtur húsnæðisstofnsins helst ekki í hendur við aukna eftirspurn vegna þess að markaðsverðið er lægra en framleiðslukostnaður.
Það borgar sig sem sagt ekki að byggja og það er lítil hreyfing á fyrirliggjandi húsnæðisstofni svo nýir íbúar komast ekki að þótt þeir vildu. Þeir sem fyrir eru vilja ekki selja. Á ólíklegustu stöðum heyrist af húsnæðiseklu vegna þess að markaðurinn hreyfist ekkert en samt borgar sig ekki að byggja þótt eftirspurn sé til staðar. Skiljanlega er ekki ástæða til yppa bara öxlum, því þótt markaðsverð myndi hækka þannig að hreyfing kæmist á markaðinn er ekki þar með sagt að kaupendur geti eða vilji kaupa á því verði á þessum stöðum. Lágt fasteignaverð er líklega einn helsti kaupaukinn sem fólki býðst við að búa víða á landsbyggðinni og erfitt að líta framhjá því. Ef ekkert er gert er hætt við að tækifæri margra samfélaga til að geta styrk undirstöðurnar sigli framhjá og engin ástæða til láta það gerast.
Aðgerðirnar tólf
Til að takast á við markaðsbrestinn eru lagðar til 12 aðgerðir á þremur sviðum: stofnkostnaður, fjármögnun og leigumarkaður.
Fyrsta aðgerðin er að breyta lögunum um almennar leiguíbúðir þannig að Ríkið geti ákveðið að styrkja dýrari framkvæmdir og leyfa tekju- og eignahærri að leigja almennar leiguíbúðir utan höfuðborgarsvæðisins.
Önnur aðgerðin er að beina auknum fjármunum til undirbúnings, framkvæmda og endurbóta á húsnæði í einkaeigu á köldum markaðssvæðum sem ekki eru skilgreind frekar. Þetta eru styrkir sem fara til húseigenda en hvort þetta sé viðbót við framlög til almennra íbúða eða verði tekið af almennum íbúðum er ekki ljóst.
Þriðja aðgerðin fjallar um heimild til að nýta fjölfaldaðar byggingalausnir án þess að sömu athuganir séu gerðar af byggingarfulltrúa á hverju eintaki. Líklega er þetta nú þegar mögulegt en í reynd eru verkefnin bara það ólík vegna sérsmíði að sérstök yfirferð er óumflýjanleg.
Fjórða aðgerðin fjallar um samstarf um innkaup, líklega til að ná einhverjum magnaafsláttum en þó óljóst hvernig það á að gerast.
Fimmta aðgerðin fjallar um að íbúðalánasjóður taki yfir ráðgjöf við sveitarfélög sem verkfræðingar og arkitektar á almennum markaði hafa sinnt hingað til. Er þetta gert til að: “takmarka útgjöld sveitarfélaga vegna ráðgjafar sem oft á tíðum er óþarfa kostnaður.”
Sjötta aðgerðin fjallar um heimild til að veita lán þeim sem ekki geta fengið lán annars staðar eða lán á lökum kjörum.
Sjöunda aðgerðin um framkvæmdalán til sama hóps og fjallað er um í sjöttu aðgerðinni.
Áttunda aðgerðin er að sveitarfélög geti sjálf tekið lán sem þau veita svo áfram sem styrki til einstaklinga.
Níunda aðgerðin er að Bríet (leigufélag ÍLS byggt á grunni yfirtekinna eigna) auki við framboð leiguíbúða m.a. með því að stúka niður einbýlishús í minni íbúðir.
Tíunda aðgerðin er að Bríet verði beitt tilað byggja upp húsnæði þar sem sveitarfélögin hafa ekki bolmagn til að styðja við uppbyggingu húsnæðis.
Ellefta aðgerðin er að hagnaðardrifin félög geti fengið undanþágu til að byggja almennar íbúðir. Sem ætti kannski ekki að vera nein undanþága, frekar að búa til skýrari ramma fyrir allskonar félög að geta boðið upp á almennar íbúðir.
Tólfta er að veita heimild til að fella niður gatnagerðargjöld af framkvæmdum fyrir almennar íbúðir. Þetta slær mig illa því meðgjöf á þessum gjöldum hefur verið helsta framlag margra sveitarfélaga til fjármögnunar almennra íbúða og setur almennt slæmt fordæmi.
Lítið um greiningar og rökstuðning
Það fer lítið fyrir útfærslum og rökstuðningi á þessum aðgerðum í þeim skjölum sem fyrir liggja í samráðsgáttinni. Vissulega eru einhverjar almennar umræður en þær rista fremur grunnt. Skilgreiningar eru mjög lausar og mikið skilið eftir til túlkunar svo sem á hvað megi kalla markaðsbrest og hvað sé kalt svæði. Það er að mínu mati lágmark að tilgreina einhverjar breytur sem eigi að lýsa þessum þáttum. Þá er ekki nein sérstök greinargerð um það hvernig þessar tilteknu aðgerðir voru valdar, hvaða valkostir voru skoðaðir eða neitt mat á því hvernig aðgerðirnar eru taldar nýtast hvaða hópum. Sérstaklega sakna ég þess að sjá ekki rýni á niðurstöðum tilraunaverkefnisins sem urðu til að þessar tillögur litu ljósið. Bragurinn er svolítið sá að skilja það bara eftir hjá ráðherra að geta sett peninga í nokkurn veginn hvað sem er, hvar sem er og hafnað öðrum eftir geðþótta. Eftir mínum smekk er fullmikið um að verið sé að búa til “undanþágur” sem eru yfirleitt ávísun á vandræði þegar fram í sækir.
Það er margt órannsakað í orsökum markaðsbrestsins og alveg órætt í þessum efnum hvers vegna vinnuveitendur borgi ekki bara með húsnæðisuppbyggingu sjálfir ef þörfin fyrir vinnuafl er svona knýjandi. Hver er til dæmis þáttur frístundabúsetu í ýmsum þorpum? Er enginn annar metnaður en að byggja bara þak yfir höfuðið? Hvað með skipulagsþáttinn og gæði byggðarinnar? Engin tilraun er gerð til að lýsa þessum álitaefnum.
Ákvæðið um að ÍLS fari í samkeppni við ráðgjafa úti í bæ er sérstakt og þýðir bara að Ríkið tekur á sig kostnað sem sveitarfélögin báru áður nema að sveitarfélögin eigi að borga fyrir ráðgjöfina og þá er óvíst hvort það sé einhver sparnaður. Líklega munu flest sveitarfélög í reynd ráða ráðgjafa til að eiga við ráðgjafa ÍLS og þá er kostnaðurinn síst minni í heild. Sem líklega reynslumesti ráðgjafinn á þessu sviði þá slær þetta mig sem töluverð vanþekking á því starfi sem við vinnum. Hins vegar mætti ráðuneytið eða ÍLS alveg þróa betur form húsnæðisáætlana og skilgreina betur túlkun undirliggjandi gagna.
Er Bríet fædd til að mistakast?
Bríet er sett inn í þessar tillögur á nokkrum stöðum sem gæti verið ágætt. En það eru hættumerki: Í fyrsta lagi er félaginu ætlað að sinna þeim verkefnum sem virðast alveg handan vonar markaðarins og því hætt við að einhvern tímann sitji skattgreiðendur eftir með nýbyggt húsnæði sem aldrei verður notað. Hitt er að félagið er þegar útsett fyrir slíkri áhættu vegna þess að í grunninn eru eignir félagsins það sem enginn vildi kaupa af ÍLS: afgangur af afgöngum. Líklega væri betra að Bríet fengi skýrara mandat og sjálfstæði til að uppfylla það í armslengd. Kannski kemur það með auknum umsvifum og eftir einhverja árekstra.
Fyrstu tvær aðgerðirnar sem kynntar eru tel ég að muni fara langt með að leysa málin og styrkir í takt við það sem er kynnt í sjöttu og sjöundu aðgerð gætu verið nauðsynlegir líka. Annað er til að liðka til í ýmsum efnum en óljóst með árangur. Margir bæir munu taka kipp með bættu aðgengi að fjármögnun. Vonandi ratar féð á rétta staði, vonandi verður ekki offjárfesting og vonandi verða aðgerðirnar vel skrásettar og rannsóknir fjármagnaðar svo það megi læra af þeim til framtíðar.
Ef þú vilt segja mér hvað þér finnst um það sem ég er að skrifa, spurja spurninga eða leggja eitthvað til þá er einfaldast að svara bara þessum pósti.
Ef þú heldur að einhver sem þú þekkir hefði áhuga á að lesa þetta þá er best að framsenda bara póstinn til viðkomandi.
Ef þú vilt gerast áskrifandi og fá fréttabréf minnst mánaðarlega og yfirleitt oftar. Ýttu þá hér.